طبیب جهت درست کردن دندان عوضی
نگاهی به قدیمی ترین سند یافت شده در مورد استخدام دندانساز فرنگی در دوره قاجار
دکتر سعید میرسعیدی
دندانپزشک – پژوهشگر تاریخ دندانپزشکی
در نامه ای به تاریخ ۲۴ ذیحجه ۱۲۷۳ه.ق/۱۵ آگوست ۱۸۵۷م. ،صدراعظم وقت حکومت قاجار، «میرزا آقاخان نوری» از «فرخ خان امین الملک» سفیر ایران در فرانسه خواسته است یک دندانساز استخدام کرده و به ایران بفرستد.
طبق آنچه که می دانیم در آن سالها، در نیمه اول سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، هنوز دندانساز فرنگی در ایران نبوده و علم و فن دندانپزشکی نوین نیز وارد کشور نشده بود.
روشن نیست که این دستور در مورد استخدام دندانساز به نتیجه ای انجامیده باشد، چرا که تا سالها بعد از آن هم سند یا روایتی از حضور دندانساز فرنگی در ایران دیده نشده است. اما استخدام پزشک عملی شده و در نتیجه همین مراسلات و مکاتبات، «دکتر ژوزف تلوزان» پزشک فرانسوی، در سال ۱۲۷۴ ه.ق به استخدام دولت ایران درآمد و در سالهای بعد بیش از سی سال حکیم باشی دربار قاجار بود.
میرزا نصرالله خان مشهور به آقاخان نوری در ابتدا در دوره فتحعلیشاه و محمدشاه سمت لشکرنویسی داشت و در دوره ناصرالدین شاه راه ترقی را پیمود و پس از قتل امیرکبیر در سال ۱۲۶۸ ق.به صدارت رسید و حدود هفت سال تا ۱۲۷۵ق. در این منصب بود. آقاخان نوری در سال ۱۲۸۱ ق. درگذشت و نام او در تاریخ چندان نیک نیست و به جاه طلبی و بی کفایتی شهرت دارد. جدایی هرات از ایران و سعایت در قتل امیرکبیر از نقاط تیره کارنامه اوست.
ابوطالب خان غفاری کاشی مشهور به فرخ خان از رجال دوره محمدشاه و اوایل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار بود. او در ابتدا عمله خلوت و پیشخدمت مخصوص دربار بود و در ماموریت هایی به گیلان و مازندران و اصفهان رفته بود. وی در سال ۱۲۷۲ ه.ق از ناصرالدین شاه لقب امین الملک گرفت و به عنوان سفیر ایران در اروپا، به پاریس اعزام شد. ماموریت سه ساله او منجر به قرارداد پاریس و جدایی هرات از ایران و صلح بین ایران و بریتانیا گردید. فرخ خان در این مدت مکاتبات زیادی با میرزا آقا خان نوری صدراعظم داشت که نامه مورد اشاره نیز مربوط به همین مقطع بوده است.
او پس از بازگشت از پاریس، مدتی به عنوان سفیر ایران در عثمانی منصوب شد.
فرخ خان در سالهای پایانی عمر به ایران بازگشت و با لقب امین الدوله، وزیر حضور در دربار ناصرالدین شاه بود. مرگ او در سال ۱۲۸۸ ه.ق در تهران اتفاق افتاد.
مدارک و اسناد باقی مانده از فرخ خان در نزد نوه او «حسنعلی غفاری معاون الدوله» موجود بوده و رونوشتی از آنها در حدود دهه چهل در اختیار کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران قرار گرفته بود.
برخی از این اسناد و مکاتبات، از جمله همین نامه در مورد استخدام طبیب و دندانساز، در کتاب «اسناد و مدارک فرخ خان امین الدوله» به کوشش کریم اصفهانیان در سال ۱۳۵۸ توسط انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسیده است.
این سند حاوی نکات قابل توجه و جالبیست و نشان می دهد که در آن اوقات آوازه علم جدید دندانسازی و شهرت دندان مصنوعی به گوش ایرانیان نیز رسیده بود و همچنین هنوز نام دندان ساز و دندان مصنوعی مصطلح نبوده و به جای آن از عبارت «طبیب جهت درست کردن دندان عوضی» استفاده شده است. نکته دیگر تاکید بر داشتن تصدیق نامه است و درباره دندانساز اشاره شده که لازم است از دندانپزشک آمریکایی امپراطور وقت فرانسه که ناپلئون سوم بوده است، تایید و تصدیق داشته باشد. همچنین در مورد طبیب و جراح تاکید شده است که حتما این اشخاص فرانسوی و مورد تایید امپراطور و وزیر خارجه فرانسه باشند.
بخش کوتاهی از این نامه قبلا در کتاب تاریخ معاصر دندانپزشکی ایران تالیف دکتر سیدجلیل صدر و نیز جلد دوم کتاب «سیری در تاریخ دندانپزشکی ایران» تالیف دکتر اسمعیل یزدی آمده و عنوان شده که این اولین بار است که در مکاتبات اداری ایران از دندان سازی یاد شده است.
متن کامل این سند به شرح زیر است:
نامه صدر اعظم به فرخ خان
(راجع به استخدام افسر، دندان ساز، طبیب)
برادر مکرم مهربان
اصناف و صاحب منصب هایی که حسب خواهش اولیای دولت علیه روانه دربار شوکتمدار همایون خواهید کرد، از برای مزید تاکید به شما می نویسم که دقت زیاد کنید آنها مردمان بی کاره و بی مصرف و بی سروپا نباشند که در آنجا اسم و رسمی و قابلیت و معروفیتی نداشته باشند و بعد از آمدن اینجا به کار خدمت دولت نیایند. باید آدمهای زرنگ و هوشیار و قابل وماهر و معروف امتیاز کرده به ایران بفرستید که از وجود ایشان کار دولتی صورت بگیرد و با مصرف و باکاره بوده باشند، بخصوصه باید اعتبارنامه و تصدیق نامه از مدرسه در دست داشته باشند. البته در این باب دقت کامل به عمل آورید.
دیگر یک نفر هم طبیب حاذق جهت درست کردن دندان عوضی همراه آن صاحب منصب و استادها باید روانه دارید ،اما طبیبی نباشد که صاحب محض ادعا و قول واهی بشود، بلکه مخصوصا او هم از طبیب ینگی دنیایی که مخصوص خود سرکار اعليحضرت امپراطوری است تصدیق نامه لازم است در دست داشته باشد. البته به اقتضای حسن کفایت خود در باب این دو فقره اهتمام زیاد بعمل خواهید آورد. زیاده چه نويسم.
حاشیه: برادر من سرکار اعلیحضرت اقدس شاهنشاهی روحی فداه طبيب خوب ندارند. اگر طبیب خوب معروف فرانسه که هم طبابت و هم جراحی را به درجه کمال بداند شما نوکر و اجير کرده برای طبابت وجود مبارك شاهنشاه روحی فداه بفرستید بسیار خوب است. اگر هم به این زودی مقدور نشود و از برای سال آینده که موعد خدمت حکیم پولاك سر میشود قرار بدهید که به دارالخلافه بیاید ، باز عيب نخواهد داشت. ازجای دیگر نمی خواهیم، همان از فرانسه میخواهیم و بس. مشروط بر اینکه اعليحضرت امپراطور وجناب وزیر امورخارجه فرانسه ازمعالجه او برای مزاج مبارك اعليحضرت شاهنشاهی روحی فداه مطمئن باشند. البته اهتمام نمائید.
ان شاء الله تعالی – ۲۴ ذیحجه ۱۲۷۳.
(پشت نامه محاذی ختم هر دو مطلب دو مهر رسمی بیضی صدراعظم)
منابع:
۱-مجموعه اسناد و مدارک فرخ خان امین الدوله، قسمت دوم سال۱۲۷۴، به کوشش کریم اصفهانیان، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم ۱۳۵۸، ص۱۷۸
۲- تاریخ معاصر دندانپزشکی ایران، سیدجلیل صدر، انتشارات آریانا، چاپ اول ۱۳۷۷، ص۳۶
۳-سیری در تاریخ دندانپزشکی ایران،دفتر دوم، اسمعیل یزدی، فرهنگستان علوم پزشکی،چاپ اول۱۳۹۳، ص۳۵۴
درود بر شما. مطلب جالبی بود منتها آقای میرسعیدی بجای عنوان تاریخ دندان پزشکی برای خودشان بایستی از عنوان تاریخچه دندان پزشکی استفاده می کردند. زیرا معنی و مفهوم این دو مقوله از زمین تا آسمان فاصله ها دارد. متشکرم از جدیت و کوشش ایشان.