خشکی دهان نوعی اختلال است که اغلب در افراد مسن رخ می‌دهد و می‌تواند تأثیر عمده‌ای بر سلامت دهان و کیفیت زندگی بیمار داشته باشد. علائم خشکی دهان شامل بوی بد، درد و سوزش در دهان، مشکل در بلع و صحبت کردن و تغییر طعم است. زروستومی علامت مزمن و شایعی است که پس از اختلال حس چشایی شایعترین عارضه گزارش شده دهانی در موارد ابتلا به بیماری کرونا است که حتی پس از بهبود و گذر از دوران کووید همچنان گریبانگیر بیماران است. این بيماران شکایت از اختلالات دهانی مانند تغییرات چشایی و خشکی دهان را قبل از تشخیص قطعی بیماری کرونا تجربه کرده‌اند. مبتلایان به اختلال عملكرد غده بزاقي در معرض انواعي از عوارض موضعي و سيستميك ناشي از تغييرات عملكرد نرمال بزاق مي‌باشند، بنابراين احتمال می‌رود اختلال چشایی و خشكي دهان هر یک می‌توانند پیامد آن دیگری بوده، بايد در حد امكان تحت كنترل و درمان درآیند.

اگر چه خشكي دهان در اكثر موارد ناشي از كاهش ترشح بزاق مي‌باشد، ساير عوامل نيز در آن دخيل هستند. عواملي مانند دهيدراته شدن بيمار، اختلالات حسي دهان، بيماري‌هاي سايكولوژيك و… از جمله علل غير بزاقي مي‌باشند كه سبب ايجاد احساس خشكي دهان مي‌شوند. بطور کلی احساس خشکی دهان زمانی رخ می‌دهد که سرعت جریان بزاق کمتر از مجموع میزان جذب آب و تبخیر از دهان باشد. در مطالعه‌ای، افراد با کاهش سرعت جریان طبیعی بزاق تحریک نشده حتی به میزان 40 به 50 درصد، احساس خشکی دهان را تجربه کردند. با این حال، این علامت می‌تواند بویژه در حضور جریان طبیعی بزاق نیز مشاهده شود. بنابراین جالب است بدانیم، خشکی دهان ممکن است با کم کاری غدد بزاقی همراه باشد یا نباشد. اما هنگامی که با اختلال عملکرد غدد بزاقی همراه باشد، یک مشکل مهم است. خشکی دهان بدون عملکردهای محافظتی بزاق مثل فعالیت ضد میکروبی، کنترل pH و حذف بقایای غذا از حفره دهان، خطر ابتلا به عفونت کاندیدا و پوسیدگی دندان افزایش می‌دهد. خشکی دهان در 5/5٪ تا 46٪ از جمعیت و اغلب (25 درصد) در افراد مسن رخ می‌دهد همچنین خشکی دهان در زنان شایع‌تر از مردان است.

علل مختلف بزاقی و غیر بزاقی درباره خشکی دهان وجود دارد که شایع‌ترین آنها عوارض جانبی داروها و اختلالات سیستمیک است. علاوه بر این جمعیت مسن مستعد ابتلا به خشکی دهان هستند. افزایش سن احتمالاً به دلیل کاهش آسین بزاق و کاهش ذخیره ترشحی بزاق با خشکی دهان همراه است. همچنین در افراد مسن استفاده از داروهایی با اثرات دهیدرتاسیون مثل آنتی کولینرژیک، سمپاتومیمتیک، آرام بخش- خواب آور، مخدرها، آنتی هیستامین‌ها و شل کننده‌های عضلانی رایج است که این موضوع می‌تواند دلیلی دیگر بر خشکی دهان در این گروه سنی باشد. بسیاری از داروهایی که معمولاً تجویز می‌شوند، علیرغم تولید طبیعی بزاق، با احساس خشکی دهان همراه هستند. اثر خشک‌زایی زمانی افزایش می‌یابد که داروها به طور همزمان مصرف شوند (پلی فارماسی). بنابراين جهت كنترل خشكي دهان تهيه تاريخچه كامل پزشكي بيمار الزامي مي‌باشد. خشکی دهان ممکن است به دلیل اختلالات غدد بزاقی مثل کاهش جریان بزاق یا تغییر ترکیب بزاق باشد.

افراد با تنفس دهانی نیز ممکن است خشکی دهان داشته باشند. خشکی دهان با بیماری‌های سیستمیک به ویژه خود ایمنی مثل سندرم شوگرن نیز همراه است. سایر علل احتمالی خشکی دهان عبارتند از دیابت کنترل نشده، بیماری مزمن پیوند در مقابل میزبان، واسکولیت، کم آبی، سوء تغذیه، و شرایط روانی. خشکی دهان همچنین یکی از عوارض شایع پرتودرمانی است. رادیوتراپی ممکن است منجر به سیالادنیت، از دست دادن پارانشیم غده بزاقی سپس خشکی دهان شود. اغلب این بیماران خشکی دهان همراه با دیسفاژی را حتی پس از بهبودی سرطان تجربه کرده، این عوارض بر اشتها و رژیم غذایی بیمار تأثیر می‌گذارد و مهمترین عامل مرتبط با کاهش وزن پس از تکمیل پرتودرمانی است.

کووید با تأثیرمستقیم و غیرمستقیم بر آناتومی و عملکرد غدد مترشحه از جمله غدد بزاقی باعث تغییراتی در کمیت و کیفیت بزاق می‌شود که البته می‌تواند ثانویه به فعالیت تخریبی خود ویروس یا ناشی از اثرات دارو درمانی باشد. از طرفی بزاق به عنوان اولین سد دفاعی در برابر میکرو ارگانیسم‌ها عمل می‌کند.

در مطالعه ما بیومارکرهای اختصاصی بزاق که در خشکی دهان تغییرات معنی‌داری داشته‌اند هم بررسی شدند. پس از یک مرور جامع مشخص شد که بعضی از مارکرهای موجود در بزاق در افراد مبتلا به خشکی دهان تغییرات محسوسی پیدا کرده‌اند. این مارکرها شامل پروتئین تام بزاقی، ایمنوگلوبین، سدیم و پتاسیم و لیزوزیم بودند که همگی در بزاق دهان افراد مبتلا به خشکی دهان افزایش داشتند در مقایل نرخ جریان بزاقی (سالیواری فلوریت ) در این بیماران نسبت به گروه سالم کاهش داشت.

میزان بزاقی که در هر واحد زمان تولید می‌شود نرخ جریان بزاقی است و به عوامل مختلفی مانند تحریکات شنوایی یا بینایی، مصرف غذا، تمرین بدنی، استرس، داروها و برخی بیماری‌ها وابسته است. به علاوه، نرخ جریان بزاقی ممکن است در طول روز نیز متغیر باشد و در برخی ساعات شبانه روز افزایش یا کاهش یابد. این کاهش میزان بزاق و نرخ جریان بزاقی ممکن است باعث ایجاد مشکلاتی مانند خشکی و سوزش دهان، ناخوشایندی طعم در دهان، سختی در بلعیدن غذا، عفونت‌های دهان و لثه و … شود.

افراد مبتلا به خشکی دهان نسبت به افراد سالم از سطح بیشتری از لیزوزیم در بزاق برخوردارند. افزایش میزان لیزوزیم در بزاق ممکن است به علت مسائل مختلفی باشد. علل احتمالی افزایش میزان لیزوزیم در بزاق شامل:

1- التهاب دهان و لثه: التهاب دهان و لثه می‌تواند باعث افزایش میزان لیزوزیم در بزاق شود. در این حالت، سیستم ایمنی بدن به منظور مبارزه با باکتری‌ها و ویروس‌ها در دهان و لثه، بیشترین تلاش خود را انجام می‌دهد و میزان لیزوزیم در بزاق افزایش می‌یابد.

2- تحریک مکانیکی: تحریک مکانیکی دندان‌ها، لثه و بافت‌های نرم دهان می‌تواند باعث افزایش میزان لیزوزیم در بزاق شود. این تحریک ممکن است به علت استفاده از مسواک، نخ دندان و غیره باشد.

3- بیماری‌های ایمنی: بیماری‌های ایمنی مانند بیماری لوپوس، روماتوئید آرتریت و سایر بیماری‌های ایمنی می‌توانند باعث افزایش میزان لیزوزیم در بزاق شوند.

4- سایر بیماری‌ها: برخی بیماری‌هایی مانند سرطان دهان، عفونت‌های ویروسی مانند هرپس و آبله، بیماری‌های کبدی مانند هپاتیت و سایر بیماری‌هایی که موجب التهاب در دهان و لثه می‌شوند، می‌توانند باعث افزایش میزان لیزوزیم در بزاق شوند.

5- استفاده از داروها: برخی داروهایی مانند سالیسیلات‌ها، داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی و آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند باعث افزایش میزان لیزوزیم در بزاق شوند.

6- استفاده از ترکیبات گیاهی: برخی ترکیبات گیاهی مانند آلوئه ورا، چای سبز و گیاهان دیگر می‌توانند باعث افزایش میزان لیزوزیم در بزاق شوند.

در بیماران مبتلا به خشکی دهان، میزان لیزوزیم در بزاق ممکن است افزایش یابد. خشکی دهان یکی از مشکلات دهانی رایج است که معمولاً با کاهش تولید مایعات دهانی و یا اختلال در ترشح مایعات دهانی همراه است. این مشکل می‌تواند باعث ایجاد التهاب در دهان، آسیب به دندان‌ها، مشکلات در بلعیدن و حتی سختی در صحبت کردن شود. با توجه به اینکه لیزوزیم یک آنزیم ضدعفونی‌کننده است که در بزاق و مایعات دهانی وجود دارد، در بیماران مبتلا به خشکی دهان که با کاهش تولید مایعات دهانی همراه است، میزان لیزوزیم در بزاق به دلیل کاهش حجم مایعات دهانی که در آن حاوی لیزوزیم است، افزایش می‌یابد. به علاوه، خشکی دهان ممکن است باعث افزایش میزان باکتری‌ها و میکروارگانیسم‌ها در دهان شود که سیستم ایمنی بدن برای مقابله با آن‌ها بیشترین تلاش خود را انجام می‌دهد و این باعث افزایش میزان لیزوزیم در بزاق می‌شود.

درمان خشکی دهان:

درمان خشکی دهان بستگی به علت اصلی آن دارد. در مواردی که خشکی دهان ناشی از داروهاست، تغییر داروها یا دوز آن‌ها ممکن است باعث بهبودی شود. همچنین، در صورتی که علت خشکی دهان به عواملی مانند استفاده از دخانیات، مصرف الکل، خوردن مواد غذایی سنگین یا شیرینی‌ها باشد، تغییر در رفتارهای زندگی می‌تواند چاره ساز باشد. همچنین، استفاده از محصولات مانند بزاق مصنوعی، قرص‌های مرطوب کننده دهان یا چوب دهانی ممکن است به کاهش خشکی دهان کمک کند.

افراد مبتلا به خشکی دهان از مشکلات خوردن، صحبت کردن، بلعیدن و استفاده از دندان مصنوعی شکایت دارند. آنها ممکن است در خوردن غذاهای خشک، استفاده از دندان مصنوعی برای مدت طولانی یا صحبت بدون نوشیدن جرعه‌های مکرر آب دچار مشکل شوند. مدیریت بیماری باید به منظور تسکین علائم، کنترل بیماری‌های دهان و بهبود عملکرد بزاق باشد. جهت درمان خشکی دهان ابتدا بهتر است از روش‌های پیشگیری کننده شروع شود. بدین منظور استفاده از فلورايد موضعي جهت كنترل پوسيدگي‌هاي دنداني در بيماران مبتلا به كاهش عملكرد غده بزاقي بسيار مهم است. انواع مختلف فلورايد به صورت دهان شويه با غلظت‌هاي متفاوت ( وارنيش و…) در دسترس مي‌باشند كـه دوز و دفعات مصرف آنها بر اساس شدت اختلال عملكرد غده بزاقي و ميزان پوسيدگي تعيين مي‌شود.

رعايت دقيق بهداشت دهان در بيماران مبتلا بـه خـشكي دهان ضروري مي‌باشد و بايد هر 3 تا 4 ماه به دندانپزشك مراجعه نمايند. این بیماران باید از غذاهای پوسیدگی‌زا اجتناب نمایند و بلافاصله بعد از صرف غذا دندان‌های خود را تمیز کنند. با توجه به نقش بزاق در معدنی شدن دندان‌ها، درصورت اختلال در عملکرد بزاق این فرایند مختل شده و باعث افزایش سرعت از بین رفتن ساختار دندانی می‌شود که بهتر است از موادی که سبب معدنی شدن مجدد ساختار دندان‌ها می‌شوند، استفاده کنند. در بيماران مبتلا به خشكي دهان، ميزان عفونت‌هاي دهان به ويژه كانديـديازيس مخـاطي افزايش مي‌يابـد. اين عفونت اغلب به شكل اريتماتوز ظاهرمی‌شود و بیمار از حس سوزش زبان و سایر بافت‌های نرم دهان شکایت دارند. جهت از بین بردن عفونت‌های قارچی کاندیدیایی ممکن است دوره‌های طولانی درمان نیاز باشد.

جهت درمان خشكي دهان، درمان‌هاي علامتي متنوعي وجود دارد كه مهمترين آنها، مزمزه نمودن آب جهت مرطوب كردن مخاط دهان مي‌باشد. مزاياي اين عمل عبارت است از: مرطـوب نگـه داشته شدن حفره دهان، هيدراتـه شدن مخاط و تميز شدن مخاط دهان از بقاياي مواد غذايي می‌باشد. در اين بيماران استفاده از آب هنگام غذا خوردن سبب مي‌شود كه عمل جويدن، تشكيل لقمه غذايي و بلع آسانتر صورت گيرد و همچنين مزه غذا بهتر درك شود. افزايش رطوبت محيط با استفاده از دستگاه‌هاي رطوبت افزا به ويژه هنگام شب، احساس خشكي دهان را در اين افراد بطور چشمگيري كاهش مي‌دهد. انواع مختلف دهان شويه و ژل بـراي بيماران مبتلا بـه خشكي دهان در دسترس مي‌باشد. بايد به اين نكته توجه نمود كه از محصولات حاوي الكل، قند يا طعم دهنده‌هاي قوي كه مي‌توانند مخاط خشك و حساس را تحريك نمايند، استفاده نشود. در اين بيماران استفاده از محصولات حاوي آلوئـه‌ورا و ویتامین‌ها نیز مفید می باشد. از بزاق مصنوعی به عنوان جانشین بزاق مخصوصاً در بيماراني كه عملكرد غده بزاقي آنها به طور كامل مختل شده باشد، استفاده مي‌شود. البته با توجه به تجارب كلينيكي، استفاده از بزاق مصنوعي تأثير زيادي در برطرف شدن احساس خشكي دهان ندارد و معمولاً مورد پذيرش بيماران قرار نمي‌گيرد.

به طور کلی در درمان خشکی دهان اولین راه مصرف مایعات بیشتر است. مصرف روزانه هشت لیوان آب برای بدن کافی است و علاوه بر آن خوردن غذاهای آبکی مانند سوپ و آب میوه‌ها می تواند رطوبت بدن را تأمین کند.

برای ایجاد رطوبت در دهان باید غدد بزاقی را تحریک به تولید بزاق کرد:

• ·         جویدن آدامس یکی از راهکارهایی است که باعث تحریک غدد تولید کننده بزاق می‌شود. البته آدامس‌هایی که قند کمتری دارند مؤثر هستند.
• مکیدن آبنبات فاقد قند هم می‌تواند در تحریک غدد بزاقی مؤثر باشد.
• استفاده از بخور در فضای خانه و مصرف بیشتر سبزیجاتی مانند هویج و کرفس بسیار کمک کننده است.
• مصرف مایعات به اندازه کافی در طول روز
• استفاده از غذاهای نرم و آبکی
• استفاده بیشتر از سبزیجات و میوه‌ها
• رعایت بهداشت دندان و دهان
• پرهیز از مصرف دخانیات و الکل
• تنفس صحیح از راه بینی