اختلالات مفصل گیجگاهی فکی (Temporomandibular disorders-TMD)  یکی از شایعترین بیماری‌های دهان است و شامل علایمی چون: درد، محدودیت حرکات فکی و عضلات جونده، صداهای مفصلی، سردرد و وزوز گوش می‌باشد. این بیماری در تمام گروه‌های سنی دیده می‌شود ولی شیوع آن در بالغین جوان و زنان بیشتر است. TMD به سه دسته میوژنیک (اختلال عضلات جونده) ارتروژنیک (اختلال مفصل گیجگاهی فکی) و ترکیبی از این دو تقسیم می‌شود. دردهای ناشی از TMD از علل عمده دردهای غیر دندانی صورت محسوب می‌شوند و در مطالعات انجام شده در 75-40 درصد بالغین یکی از نشانه‌ها و در 33 درصد موارد یکی از علایم TMD دیده می‌شود.

عوامل مؤثر در ایجاد TMD و راه‌های درمان آن چیست؟

اختلال مفصل گیجگاهی فکی چند ‌عاملی است و شامل دلایل زیستی، محیطی، اجتماعی، عاطفی و شناختی می‌شود.

موارد زیر از علل رایج این عارضه محسوب می‌شوند: فرسایش دیسک و یا خارج‌ شدن آن از موقعیت صحیح، فشار اضافى بر مفصل گيجگاهى_فكى و عضلات آن، جراحی و تروما، آسیب دیدن غضروف مفصل در اثر آرتریت یا ضربه، عاداتی مانند دندان قروچه، ساییدن یا فشردن دندان‌ها در هنگام خواب، برخی از بیماری‌های خودایمنی و عفونت.

 به همین دلیل درمان‌های چندوجهی شامل درمان‌های دارویی (ضد دردهای خفیف، ضد التهاب‌های غیر استروئیدی، داروهای ضد اضطراب، ضد افسردگی‌های سه حلقه‌ای و شل‌ کننده‌های عضلانی)، اسپلینت‌های دهانی، فیریوتراپی، الکتروتراپی، اولتراسوند، تحریک الکتریکی عصب از ورای پوست TENS، بیوفیدبک و درمان با لیزر کم توان به تنهایی و یا با هم توصیه می‌شوند.

لیزر کم توان چیست و چگونه بر TMD اثر می‌کند؟

درمان لیزر در سال‌های اخیر به دلیل اثر بخشی بیشتر در کاهش درد و بهبود حرکت فک مورد توجه قرار گرفته است. طول موج لیزر کم توان یا لیزر سرد بین 600 تا 1000 نانومتر است و در طیف نور قرمز و مادون قرمز قرار دارد. امواج توسط دستگاه لیزر و یا LED های پرتوان تولید می‌شوند. طول موج‌های بین 660 تا 905 نانومتر توانایی نفوذ از ورای پوست به بافت نرم و نسوج سخت داخلی و کاهش التهاب و درد را دارند. توان این امواج بین 0.005 تا 5 وات بر سانتیمتر مربع متغیر است و می‌تواند به شکل ضرباندار و یا مستمر باشد.

لیزر می‌تواند از طریق فرایند بیومدولاسین و فتوکمیکال منجر به کاهش ناراحتی و درد فک و تخفیف التهاب و تورم عضلات اطراف آن شود. امواج لیزر عمدتاً توسط سیتوکروم C موجود در میتوکندری جذب می‌شوند و باعث افزایش میزان نیتریک اکساید، تولید  ATPو کاهش آسیب اکسیداتیو و هیپوکسی در سلول‌های تحت استرس می‌شوند و در نهایت منجر به آزادسازی اپیوییدهای اندورفین، بهبود متابولیسم سلولی تولید DNA و تکثیر سلولی جایگزینی، بازسازی و ترمیم سلول‌های آسیب دیده و بهبود تنفس سلولی، افزایش وازودیلاتاسیون عروقی و در نهایت بالا رفتن آستانه درد و کاهش احساس درد و فرایند التهاب می‌شوند.

آیا واقعاً درمان TMD  با لیزر مؤثر است؟

نتیجه متاآنالیزهای انجام شده نشان می‌دهد که درمان‌های لیزر کم توان یا سرد بر کاهش درد TMDمیوژنیک و آرتروزنیک هر دو مؤثر است. همچنین بهبود عملکرد مفصلی بصورت افزایش دامنه باز شدن مفصل بصورت اکتیو و پاسیو و نیز حرکات جانبی مشاهده می‌شود. درمان TMD دقیقاً با استفاده از انرژی نور، به دلیل نفوذ عمیق به بافت اطراف مفصل گیجگاهی فکی و خود مفصل، اغلب باعث تسکین سریع و فوری از جمله تسکین علائمی مانند درد عضلانی و سردرد می‌شود.

لیزر درمانی چقدر ایمن است؟

لیزر درمانی یک پروسه ایمن و بدون درد است و درمانی راحت‌تر از نور مادون قرمز محسوب می‌شود. لیزر کم توان، مفصل و نسوج اطراف آن را بصورت لوکالیزه هدف می‌گیرد و با تحریک عضلات و نسوج منجر به کاهش درد سریع می‌شود و به همین دلیل نیاز به مصرف داروهای ضد التهابی را کمتر می‌کند. پروب لیزر بصورت عمود بر روی پوست و یک سانتیمتر جلوی تراگوس گوش قرار می‌گیرد و در این فرایند به سلول‌ها آسیب نمی‌رسد و همچنین به علت اینکه توان آن پایین است، پوست یا بافت اطراف فک را نمی‌سوزاند. البته باید به خاطر داشت که جهت انجام لیزر از عینک مخصوص برای محافظت از چشمان اپراتور دستگاه و همچنین بیمار استفاده شود.

کنتراندیکاسیون‌های لیزر کم توان چیست؟    

• خالکوبی روی پوست و نواحی مجاور
• حاملگی و شیردهی
• سابقه سرطان یا متاستاز آن در هر نقطه‌ای از بدن مگر اینکه بیمار در حال کموتراپی باشد و هدف از لیزر درمان موکوزیت ناشی از درمان باشد.
• وجود پیچ و پلاک‌های فلزی و ایمپلنت در محل ضایعه
• بیماری‌های انعقادی و هموفیلی
• سابقه تشنج

عده‌ای نگران ریزش مو بدنبال استفاده از لیزر هستند ولی مطالعات نشان داده‌اند که لیزر کم توان نه تنها باعث ریزش مو نمی‌شود بلکه در بسیاری از موارد از آن به عنوان درمان مورد تأیید در ریزش مو استفاده می‌کنند.

پارامترهای مورد نیاز برای درمان موفق چیست؟

تاکنون مطالعات زیادی در زمینه کاربرد لیزر کم توان و دوزهای مؤثر درمانی انجام شده است ولی هنوز اتفاق نظر در مورد تنظیمات دستگاه وجود ندارد. به نظر می‌رسد حداقل پارامتر 3j/cm2   به خوبی منجر به کاهش درد و بهبود حرکات فکی شده است. البته در بعضی مطالعات تا میزان 25j/cm2  برای منطقه عضلات مستر و تا 60j/cm2 برای منطقه تمپورال استفاده شده است. اکثر مطالعات از طول موج  nm 780 و تعدادی نیز از طول موج  nm 830 استفاده کرده‌اند.

اکثر مطالعات تا 10 جلسه درمان به مدت 4 هفته را پیشنهاد می‌کنند.

در مجموع می‌توان به این نتیجه رسید که دستگاه‌های لیزر کم توان با ایجاد بی‌دردی و کاهش التهاب سریع، نقش مؤثری در بهبود علایم و نشانه‌های بیمار و کیفیت زندگی وی دارند و چه بسا فرصتی را برای تیم درمانی فراهم کنند تا سایر اقدامات درمانی به نتیجه برسند.

دکتر مهرگان محمودی

متخصص بیهوشی و مراقبت های ویژه، فلوشیپ دردهای مزمن از تورنتو