معرفی موسیقی بلوز و جز

انعکاسی از آشوب دنیای امروز

دکتر سام دفتری

آهنگساز، نوازنده و تنظیم کننده موسیقی

در ادامه­ی معرفی  سبک ­های موسیقی که باید گوش­های ما را نوازش دهد و روح خسته­ از کارهای روزمره و پر استرس را قدری آرام کند، به موسیقی بلوز و جز (Blues & Jazz) می­رسیم. یکی از سبک­های پر طرفدار که ریشه­ی بسیاری از دیگر ژانر­های موسیقی امروزی به شمار می­روند و به علت ویژگی خاصی که دارند ارتباط بیشتری با شنونده برقرار می­کنند. این موسیقی تاریخچه­ ی بسیار جالبی دارد و همچنین قدمتی بیش از یک قرن که هنوز هم اصالت خود را حفظ کرده است. برقراری ارتباط با این موسیقی به آرامش روحی و سرزندگی روزانه کمک قابل توجهی می­کند.

موسیقی بلوز

بلوز گونه‌ای موسیقی سازی و آوازی است که ریشه در آوازهای هنگام کار و فریادها و همخوانی‌های سیاهان آمریکا دارد و اصل آن به فرهنگ و موسیقی غرب آفریقا می‌رسد. علت اینکه این سبک به بلوز معروف شد این بود که پیشگامان این سبک، موسیقی را غمین و شِکوه‌آمیز اجرا می‌کردند و Blue در زبان انگلیسی به معنای غم نیز می‌باشد.

تاریخچه موسیقی بلوز

این سبک هنری‌، ریشه در سختی‌ها و مشکلات سیاهان آمریکا دارد. بین سالهای ۱۶۱۹ و ۱۸۰۸ هزاران نفر از مردم غرب آفریقا به زور اسلحه دستگیر و با بی‌رحمی تمام به­عنوان برده به آمریکا آورده شده و در شرایطی غیرانسانی به کار طاقت فرسا وادار شدند. این کارگران هنگام کار، ناراحتی‌های خود را با سردادن ملودیهای قدیمی موطن خود ابراز می‌کردند. سنت آن­ها آوازخوانی گروهی بود و بسیاری از این سرودها از یک الگوی پرسش و پاسخ پیروی می‌کرد که در آن رهبر گروه چیزی را می‌خواند و سپس بقیه با تکرار یا پاسخ به او همراهی‌اش می‌کردند. این نوع آوازها، فریادهای سرِ مزرعه نامیده می‌شدند.

پس از انتشار منشور آزادی در سال ۱۸۶۳ و رهایی بردگان و طی دهه‌های بعد، سیاهپوستان جنوب، سنت آوازخوانی خود را ادامه دادند در حالیکه به­عنوان رعیت همچنان با حقوق ناچیز کار می‌کردند. آنها در مراسم کلیسا و در سفرهایی که گروه­های رقص و آواز اروپائی در آنجا حضور داشتند، کم کم با موسیقی اروپا آشنا شدند. رفته رفته این سیاهان در برنامه‌های نمایش با رقص یا اجرای موسیقی و برنامه‌های کمدی شرکت داده شدند. تنوع ملودی­های قدیمی آفریقایی و ترکیب آن با سبکهای مختلف موسیقی اروپائی، سبک جدیدی را بوجود آورد که ما امروزه آنرا به نام بلوز می‌شناسیم. طی دهه­ی نخست قرن بیستم، گیتار به­عنوان ساز اصلی جانشین بانجو شد که ریشه در آفریقا داشت و الگوی پرسش و پاسخ ترانه خوانی در مزارع آن زمان، به پرسش از سوی خواننده و پاسخ توسط گیتاریست تبدیل شد.

تولد بلوز

ویلیام کریستوفر هندی (W.C Handy) یک رهبر ارکستر جز بود که شبی از شب‌ها در سال ۱۹۰۳، در ایستگاه قطاری نزدیک می‌سی‌سی‌پی نشسته بود. هندی به‌علت تاخیر قطار به خواب رفته بود که ناگهان با صدایی از خواب بیدار شد و خود را یکه و تنها روبه‌روی سیاه‌پوست قوی‌هیکلی دید که در کنار او نشسته و ترانه­ی بداهه‌ای درباره رفتنش به جنوب را می‌خواند. مرد، لبه­ی چاقو را روی سیم‌های گیتارش می‌لغزاند و آن را می‌نواخت. او یک خط از شعرش را سه مرتبه و با آکوردهای مختلف می‌خواند و با گیتار به آن جواب می‌داد. هندی بعدها گفت که این عجیب‌ترین و مرموزترین چیزی که تا به حال شنیده بوده چیزی جز موسیقی بلوز نبود. پس از این اتفاق او شیفته­ی موسیقی بلوز شد و شروع به جمع‌آوری و انتشار نت‌های بلوز کرد. این اتفاق درواقع تولد موسیقی بلوز بود. درواقع این هندی بود که این نوع موسیقی را که سنتی شفاهی بود مکتوب کرد و آن را در دسترس نسل‌های بعد قرار داد. به همین دلیل او را پدر موسیقی بلوز می‌دانند. علاوه بر این، هندی از این طریق باعث آشنایی موزیسین‌های جاز با موسیقی بلوز شد.

ریتم در موسیقی بلوز

در ابتدا، چیزی که سیاه‌پوستان در ابتدا می‌خواندند، ماهیتی مبتنی بر ریتم نداشت. آن‌ها براساس احساسات خود می‌خواندند و از هیچ گونه سازی هم استفاده نمی‌کردند. البته در بعضی موارد نیز سازهای کوبه‌ای در اختیار داشتند که صدای دستان خود را با آن هماهنگ پیش می‌بردند. از آن زمان تا کنون، هر ترانه در سبک بلوز دارای سه خط بود. خط اول و دوم حالت تکرار داشتند. زمانی که خط سوم شنیده می‌شد، تمامی شنوندگان این احساس را داشتند که خط سوم دارای حالتی متفاوت است. دلیل متفاوت بودن خط سوم، تفاوت در ریتم ملودی آن بود. این درحالی است که ژانر موسیقی بلوز هم اکنون هم به همین شکل است.

به بیانی ساده­تر، ریتم در موسیقی بلوز به صورت کشاکش دائمی یک ملودی دیده می‌شود. آغاز این ملودی با موضوع سوال و بحث درباره­ی تنش پدیدار می­شود. اساتید بزرگ موسیقی بلوز براین باورند که هر قدر موضوع ایجاد تنش پررنگ‌تر باشد، اصالت بلوز در ذهن شنونده واضح‌تر خواهد بود. موسیقی بلوز با همان پاسخ به تنش ادامه پیدا می‌کند. نت‌های بلو که در آغاز و ادامه و حتی پایان می‌شنوید، جزو آکورد به شمار نمی‌آیند. همچنین، این نت‌ها ارتباط هماهنگی با هم ندارند. لذا، زمانی که شما موسیقی بلوز را می‌شنوید، همان حالت تنش را احساس می‌کنید. ناهماهنگی بین نت‌های بلوز زمانی برطرف می‌شود که خواننده به نت‌های قبلی بازگردد. در غیر اینصورت، این تشنج همچنان ادامه‌دار خواهد بود. تکرار در موسیقی بلوز امروزه هم حتی در ملودیک‌های کوچک به وفور دیده می‌شود. به تکرار در ملودی­های کوچک موسیقی بلوز، هوک یا ریف می‌گویند.

انواع سبک موسیقی بلوز

دلتا بلوز

به سبک قدیمی بلوز گفته می‌شود که در دلتای رود می‌سی‌سی‌پی در آمریکا رواج داشت. در این دوره یعنی قبل از جنگ جهانی دوم، بلوز مختص سیاهان بود و معمولا در روستاها یا شهرهای کوچک و در گروه‌های کوچک سه یا چهار نفره اجرا می‌شد. این سبک موسیقی ماهیتی آوازی داشت و به همین دلیل گاهی خواننده به‌تنهایی آواز می‌خواند و گاهی در کنار آواز خود سازی مثل گیتار یا بانجو هم می‌نواخت. این ویژگی هم بر آوازی بودن سبک بلوز تاکید می‌کرد و هم امکان شناخت بهتر تکنیک نوازندگی آن‌ها را فراهم می‌کرد. این نحوه­ی اجرا، یک بیان شخصی بود که تأثیر زیادی بر شنوندگان و مخاطبان این موسیقی داشت.

شیکاگو بلوز (بلوز مدرن)

پس از جنگ جهانی دوم و با مهاجرت سیاه‌پوستان به ایالت‌های دیگر آمریکا که مهم‌ترین آن‌ها شیکاگو بود، بلوز از جمع‌های کوچک و شهرهای کم‌جمعیت بیرون آمد و در شهرهای دیگر گسترش یافت. در این دوره موسیقی الکتریک روی کار آمد و استفاده از آمپلی‌فایرها رایج شد. موزیسین‌های بلوز نیز به گیتار الکتریک روی آوردند و حتی برای استفاده از سازدهنی آمپلی‌فایر به کار بردند. نوازندگان بلوز به خوبی توانستند موسیقی سنتی خود را با موسیقی الکتریک شهری وفق دهند و این امر باعث نجات موسیقی بلوز شد. در این دوره، موزیسین‌ها در بلوز به اجرای گروهی روی آوردند و از سازهایی مثل درامز،‌ گیتاربیس و پیانو نیز استفاده کردند. حتی به‌ واسطه­ی آشنایی بیشتر با موسیقی جز، سازهای بادی خصوصا ساکسوفون هم روی کار آمد.

بلوز راک  Blues Rock

در این سبک ، موسیقی راک با بداهه نوازی های بلوز در آمیخته می شود ، سازهایی که برای اجرای این سبک استفاده می شود عبارتند از گیتار الکتریک ، گیتار بیس ، پیانو و درام کیت ، قابل ذکر است گیتار در این سبک، اوردرایو یا یا دیستورشن می شود. رولینگ استونز از مشهورترین گروه هایی است که به اجرای این سبک می پردازد. . دیگر سبک های مشتق شده از سبک بلوز کلاسیک عبارتند از:

 Canadian blues, Detroit blues, Hill country blues, Kansas City blues, Louisiana blues, New Orleans blues, Memphis blues, Piedmont blues, St. Louis blues, Swamp blues, Texas blues, West Coast blues

آهنگ crazy blues

در سال ۱۹۰۲ یک آهنگ بلوز به نام crazy blues منتشر شد و به فروش میلیونی رسید. این موفقیت جا پای هنرمندان سیاه را در استودیوهای ضبط موسیقی محکم کرد و مدیران شرکت‌های ضبط و پخش موسیقی را به فکر دعوت از خواننده‌ها و نوازنده‌های گمنام سیاه‌پوست انداخت.
البته آهنگ crazy blues را دقیقا نمی‌توان یک آهنگ بلوز دانست. درواقع چنین آهنگ‌هایی آمیزه‌ای از موسیقی جاز و بلوز آن دوره است. در حقیقت قطعه­ی  Papa’s Lawdy Lawdy Blues را می‌توان اولین آهنگ بلوز دانست.

از یزرگان موسیقی بلوز می­توان به این نام­ها اشاره کرد: بسی اسمیت، اسکیپ جیمز، ری چارلز، اریک کلپتن، بی.بی. کینگ، گری مور، سَم مایرز، مادی واترز، جان لی هوکر و …

موسیقی جز Jazz

موسیقی جز یا جاز در اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم در ميان آمريكایيان افريقايی تبار در نيواورلئان در آمريكا شكل گرفت.

جز نوعی از موسیقی است که بداهه‌پردازی بخش مهم آن را تشکیل می‌دهد. در بیشتر اجراهای جاز، نوازندگان در لحظه و آنی، قطعاتی را می‌سازند و به صورت تک‌نوازی اجرا می‌کنند که نیاز به مهارت قابل توجهی دارد.

در اغلب موارد موسیقی جاز بسیار ریتمیک است، از سوئینگ (swing)، ضرب‌ها و فاصله‌های کوتاه و خرامان، استفاده می‌کند و استفاده از بلونت یا بنت نت (bent/ blue note) در آن رایج است. بلونت، نتی است که متفاوت با زیروبمی استاندارد، اجرا می‌شود. فاصله این نت چیزی بین ربع پرده و نیم پرده است و در سبک‌های مختلف متفاوت است. به همین دلیل موسیقی در این سبک حالت ریتمیک خاصی دارد. الگوی رایج در این سبک موسیقی، الگوی «فراخوان و پاسخ» است که در آن یک ساز یا صدا یا بخشی از گروه به صدای ساز دیگر یا بخش دیگر گروه پاسخ می‌دهد که یکی از شباهت­های اساسی با موسیقی بلوز در این ویژگی است.

جاز می‌تواند، احساسات زیادی از غم عمیق تا شادی عظیم را بازگو کند. در موسیقی جاز می‌شود نوای آزادی‌خواهی را شنید، نوایی که روایت‌گر اعتراض افرادی است که به خاطر رنگین پوست بودن مورد رفتاری ناعادلانه قرار می‌گرفتند. هم‌چنین صدای مبارزه افرادی است که در کشورهای تحت سیطره­ی دیکتاتوری زندگی می‌کنند.

ریشه‌یابی واژه “جاز” را باید در فرهنگ غرب جستجو کنیم. کلمه لاتین Jasm به معنای روحیه و انرژی است. استفاده از این واژه در دهه 1860، رایج و متداول بود. پیشینه­ی مربوط به نگارش این کلمه به سال 1912 باز می‌گردد.

طبیعت سبک موسیقی جز

موزیسین‌های سبک جاز، اهمیت و ارزش بسیار زیادی برای حفظ فردیت خود قائل هستند. به همین دلیل شما وقتی ترومپت‌نوازی مایلز دیویس را می‌شنوید، با صدایی متفاوت از ترومپت‌نوازی لویی آرمسترانگ مواجه می‌شوید.

به همین دلیل شما یک دوجین اجرای متفاوت از یک ترانه و آهنگ واحد از موزیسن‌های مختلف جاز، می‌شنوید چراکه هر خواننده یا نوازنده جاز اصرار دارد سبک شخصی خودش را داشته باشد. این­چنین است که موسیقی جاز این توانایی را دارد تا یک ملودی یا ترانه­ی آشنا را به یک تجربه­ی جدید تبدیل کند. سبک جاز می‌تواند چیزی را که همه می‌دانند و عمومیت دارد به چیزی شخصی و منحصر ‌به ‌فرد بدل کند. به این دلیل است که جاز را یک فرم هنری عالی می‌دانند و مردم آن را به عنوان «موسیقی کلاسیک آمریکا» در نظر می‌گیرند.

رشد و گسترش جاز

تاریخچه­ی موسیقی جاز در ایالات متحده به سال‌های اول قرن بیستم می‌رسد. شهر نیواورلئان واقع در دهانه­ی رود می‌سی‌سی‌پی، نقش کلیدی در گسترش این سبک موسیقی ایفا کرد. جمعیت این شهر بیشتر از هر جای دیگری در جنوب، متنوع بود و مردم آفریقایی، فرانسوی، کارائیبی، ایتالیایی، آلمانی، مکزیکی و بومیان آمریکا و هم‌چنین انگلیسی‌ها، به صورت تبارهای مختلف با یکدیگر در تعامل بودند. سنت‌های موسیقی سنتی آفریقایی-آمریکایی با دیگران مخلوط شدند و به تدریج جاز از ترکیب رگ‌تایم، موسیقی نظامی، بلوز و انواع دیگر موسیقی پدیدار شد. در ابتدا جاز بیشتر برای رقص بود (در سال های بعد مردم عادت کردند که بنشینند و به آن گوش دهند).

 پس از اولین ضبط‌های جاز در سال ۱۹۱۷، این سبک موسیقی به شکل گسترده، میان مردم پخش شد و به سرعت در حال گسترش بود. سیر تحول موسیقی جاز توسط یک سری از نوازندگان درخشان مانند لویی آرمسترانگ، دوک الینگتون، چارلی پارکر و مایلز دیویس رهبری شد. جاز به صورت مجموعه‌ای از سبک های مختلف از جمله جاز سنتی، سوئینگ، بی‌پاب، کول جاز، راک جاز و … گسترش یافت. در همان زمان، جاز از ایالات متحده به بسیاری از نقاط جهان نفوذ کرد و امروز مراکز موسیقی جاز، نوازندگان جاز و جشنواره های جاز در بسیاری از کشورها وجود دارند.

انواع سبک موسیقی جز

در دهه ۱۹۳۰ موسیقی های Swing big band تنظیم شده برای رقص، Kansas city jazz و Gypsy jazz همگی از سبک های برجسته آن زمان بودند.

سبک bebop

سبک Bebop  در دهه­ی ۴۰ ظهور یافت و موسیقی Jazz  را بیشتر از حالت قابل رقص بودن به چالشی برای اجرا (موسیقی برای موزیسینها) تبدیل کرد که با ضرب آهنگی سریعتر نواخته می­شد و بیشتر بداهه نوازی­های آکورد محور را دارا است. سبک cool jazz نیز در اواخر دهه­ی۴۰ بوجود آمد، که دارای اصواتی آرامتر، نرمتر و خطوط ملودیک خطی و طولانی است.

سبک Free Jazz

دهه ۱۹۵۰ زمان ظهور سبک Free Jazz بود که نواختن بدون ضرب آهنگ منظم و ساختار قراردادی و مشخص ویژگی آن بود.

سبک Hard bop

همچنین در دهه ۵۰، سبک Hard bop ظهور کرد که تاثیرپذیری خود را از سبک R&B، Gospen و موسیقی بلوز مخصوصا در نوازندگی ساکسیفون و پیانو نمایش داد.

سبک modal Jazz

موسیقی modal Jazz نیز در اوخر دهه ۵۰ با استفاده از مدهای کلیسایی و گام های موسیقیایی به عنوان پایه ای برای ساختار موسیقایی و بداهه نوازی بوجود آمد.

سبک Jazz-Rock fusion

موسیقی Jazz-Rock fusion که در اواخر دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ میلادی بوجود آمد، بداهه نوازی jazz را با ریتمهای موسیقی Rock، سازهای الکترونیک و صداهای بلند موسیقی Rock ترکیب کرد.

سبک Smooth jazz

در اوایل دهه ۸۰، یک فرم تجاری و مردم پسند برای سبک Jazz fusion به وجود آمد که Smooth jazz  نام گرفت و به موفقیت رسید و پخش رادیویی قابل توجهی بدست آورد.

دیگر شیوه و سبکها در دهه ۲۰۰۰ فراوانند از جمله Latin jazz و Afro-cuban jazz.و …

هنرمندان مشهور بین المللی در موسیقی جز

صدای انسان می تواند ابزاری قدرتمند باشد، همانطور که خوانندگان مشهور جاز گواه آن هستند. جالب است بدانید که از اوایل روزهای پیدایش جاز، آواز خوانندگان و سازندگان موسیقی این سبک، بر آهنگ ها و مفاهیم ملودیک تاثیر عمیقی گذاشته­اند. از مطرح­ترین هنرمندان این سبک می­توان به لویی آرمسترانگ، فرانک سیناترا، نات کینگ کول و الا فیتزجرالد اشاره کرد.